آیه صالح المؤمنینآیه صالح المؤمنین به آیه ۴ تحریم، در شان حضرت علی علیه‌السّلام اطلاق می‌شود. ۱ - تعریفبه آیه ۴ سوره تحریم «آیه صالح المؤمنین» می‌گویند: (ان تتوبا الی الله فقد صغت قلوبکما و ان تظاهرا علیه فان الله هو مولاه و جبریل و صالح المؤمنین و الملائکة بعد ذلک ظهیر)؛ «اگر از کار خود توبه کنید (به نفع شما است) زیرا دلهایتان از حق منحرف گشته و اگر بر ضد او دست به دست هم دهید (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور او است، و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنها پشتیبان او هستند». ۲ - شأن نزولدر شان نزول این آیه روایات زیادی در کتب تفسیر و حدیث و تاریخ شیعه و اهل سنت نقل شده است. مشهورتر این است که: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گاه که نزد زینب بنت جحش (یکی از همسرانش) می‌رفت زینب او را نگاه می‌داشت و از عسلی که تهیه کرده بود خدمت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌آورد، این سخن به گوش عایشه رسید، و بر او گران آمد، می‌گوید: من با حفصه (یکی دیگر از همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ) قرار گذاشتیم که هر وقت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نزد یکی از ما آمد فورا بگوئیم آیا صمغ مغافیر خورده‌ای؟! (مغافیر صمغی بود که از یکی از درختان حجاز به نام عرفط تراوش می‌کرد و بوی نامناسبی داشت) و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مقید بود که هرگز بوی نامناسبی از دهان یا لباسش شنیده نشود بلکه به عکس اصرار داشت همیشه خوشبو و معطر باشد! به این ترتیب روزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نزد حفصه آمد، او این سخن را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گفت، حضرت فرمود: من مغافیر نخورده‌ام، بلکه عسلی نزد زینب بنت جحش نوشیدم، و من سوگند یاد می‌کنم که دیگر از آن عسل ننوشم (نکند زنبور آن عسل روی گیاه نامناسبی و احتمالا مغافیر نشسته باشد) ولی این سخن را به کسی مگو (مبادا به گوش مردم برسد، و بگویند چرا پیامبر غذای حلالی را بر خود تحریم کرده؟ و یا از کار پیامبر در این مورد و یا مشابه آن تبعیت کنند، و یا به گوش زینب برسد و او دل شکسته شود). ولی سرانجام او این راز را افشا کرد، و بعد معلوم شد اصل این قضیه توطئه‌ای بوده است، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سخت ناراحت شد و آیات فوق نازل گشت و ماجرا را چنان پایان داد که دیگر این گونه کارها در درون خانه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تکرار نشود. در بعضی از روایات نیز آمده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بعد از این ماجرا یک ماه از همسران خود کناره گیری کرد، و حتی شایعه تصمیم آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نسبت به طلاق آنها منتشر شد، به طوری که سخت به وحشت افتادند، و از کار خود پشیمان شدند. این آیه و آیات قبل و بعد از آن در حقیقت قاطعیتی است از سوی خداوند بزرگ در برابر چنین حادثه‌ای، و برای حفظ حیثیت پیامبرش. الفاظ و تعبیرات در آیه نشان می‌دهد که تا چه حد این ماجرا در قلب پاک پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و روح عظیم او تاثیر منفی گذاشت، تا آنجا که خداوند به دفاع از او پرداخته و با اینکه قدرت خودش از هر نظر کافی است، حمایت جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان دیگر را نیز اعلام می‌دارد. ۳ - مراد از «صالح المؤمنین»«صالح المؤمنین» معنای وسیعی دارد که همه مؤمنان صالح و با تقوا و کامل الایمان را شامل می‌شود، هر چند صالح در اینجا مفرد است، ولی چون معنای جنسی دارد از آن عمومیت استفاده می‌شود. اما در اینکه مصداق اتم و اکمل آن در اینجا کیست؟ از روایات متعددی استفاده می‌شود که منظور، امیر مؤمنان علی علیه‌السّلام است. در حدیثی از امام باقر ع می‌خوانیم: رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دو بار علی علیه‌السّلام را (با صراحت) به یارانش معرفی کرده، یک بار آنجا که (در غدیر خم ) فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» (هر کس من مولای او هستم علی مولای او است)، و اما بار دوم هنگامی که آیه: (فان الله هو مولاه...) نازل شد، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دست علی علیه‌السّلام را گرفت و فرمود: ای مردم این «صالح المؤمنین» است"!. این معنا را بسیاری از علمای اهل سنت نیز در کتابهای خود نقل کرده‌اند از جمله علامه ثعلبی و علامه گنجی در کفایة الطالب و ابو حیان اندلسی و سبط ابن جوزی و غیر آنها. جمعی از مفسران از جمله سیوطی در الدر المنثور ذیل آیه مورد بحث، و قرطبی در تفسیر معروف خود، و همچنین آلوسی در روح المعانی در تفسیر همین آیه این روایت را نقل کرده‌اند. نویسنده روح البیان بعد از نقل این روایت از «مجاهد» می‌گوید: مؤید این حدیث، حدیث معروف «منزلت» است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به علی علیه‌السّلام فرمود: «انت منی بمنزلة هارون من موسی»، زیرا عنوان «صالحین» در آیات قرآن برای انبیاء آمده است، از جمله در آیه: (و کلا جعلنا صالحین)، و در آیه: (الحقنی بالصالحین) می‌باشد (که در اولی عنوان «صالح» به جمعی از انبیاء، و در دومی به حضرت یوسف اطلاق شده است) و هنگامی که علی علیه‌السّلام به منزله هارون باشد، او نیز مصداق صالح است. ۴ - پانویس۵ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «آیه صالح المؤمنین». |